راز شادی در لحظه‌ی حال است؛ لطفاً در گذشته یا آینده نباش

این جمله در ظاهر ساده، اما از نظر فلسفی، روان‌شناختی و عرفانی، دارای ابعاد بسیار عمیقی است. در ادامه، این مفهوم را از دیدگاه‌های مختلف بررسی می‌کنیم و با استناد به منابع مختلف، دلایل اهمیت "زیستن در لحظه‌ی حال" را روشن می‌کنیم.

۱. نگاه فلسفی: اکنون‌گرایی (Presentism) در فلسفه

الف) سنت‌های فلسفی غربی

فلسفه‌ی رواقیون (Stoicism)

فیلسوفان رواقی مانند مارکوس اورلیوس، اپیکتتوس و سنکا معتقد بودند که انسان باید در لحظه‌ی حال زندگی کند و خود را از نگرانی‌های آینده و حسرت‌های گذشته رها سازد.

مارکوس اورلیوس در تأملات (Meditations) می‌نویسد:
«اگر از هر چیزی غیر از زمان حال دوری کنی، یک زندگی آرام و متوازن خواهی داشت.»

اپیکتتوس در کتاب انکیریدیون (Enchiridion) تأکید می‌کند که کنترل ما بر گذشته و آینده محدود است و تمرکز بر لحظه‌ی حال بهترین رویکرد است.

مارتین هایدگر و مفهوم "هستی و زمان"

در کتاب هستی و زمان (Being and Time)، هایدگر بیان می‌کند که انسان اغلب در گذشته یا آینده زندگی می‌کند و از "لحظه‌ی حال اصیل" (authentic moment) غافل می‌شود.

او "آگاهی از مرگ" را به‌عنوان روشی برای بازگرداندن توجه انسان به لحظه‌ی حال معرفی می‌کند.

آرتور شوپنهاور و شادی در لحظه‌ی حال

در جهان همچون اراده و تصور (The World as Will and Representation)، شوپنهاور تأکید دارد که رنج انسان ناشی از تمایل بی‌پایان او به آینده و وابستگی او به گذشته است.

وی می‌گوید: «هر لحظه‌ای که به آن آگاه باشی، زندگی در کامل‌ترین شکل خود را تجربه خواهی کرد.»

ب) سنت‌های فلسفی شرقی

بودیسم و مفهوم ذهن‌آگاهی (Mindfulness)

آموزه‌های بودا، به‌ویژه در چهار حقیقت شریف و هشتگانه‌ی مقدس، تأکید دارند که ریشه‌ی رنج انسان در دلبستگی‌های او به گذشته و آینده است.

تکنیک ویپاسانا (Vipassana) یا "دیدن واقعیت همان‌گونه که هست"، یکی از روش‌های سنتی مدیتیشن در بودیسم است که فرد را به حضور در لحظه‌ی حال دعوت می‌کند.

کنفوسیوس و فلسفه‌ی "لحظه‌ی اکنون"

کنفوسیوس در آموزه‌های خود تأکید دارد که انسان باید از گذشته درس بگیرد، اما خود را در آن اسیر نکند. همچنین، نباید اجازه دهد که آینده‌ای نامعلوم، آرامش حال او را مختل کند.

ذن و سادگی لحظه‌ی حال

در سنت ذن، راهب معروف تیک نات هان در کتاب معجزه‌ی ذهن‌آگاهی (The Miracle of Mindfulness) توضیح می‌دهد که:
«ما اغلب به آینده می‌اندیشیم، اما زندگی واقعی در اینجا و اکنون رخ می‌دهد.»

۲. نگاه روان‌شناختی: زندگی در لحظه‌ی حال و علم ذهن‌آگاهی

الف) روان‌شناسی مثبت‌گرا و ذهن‌آگاهی

مارتین سلیگمن، بنیان‌گذار روان‌شناسی مثبت‌گرا، در کتاب شادی اصیل (Authentic Happiness) توضیح می‌دهد که افراد شاد تمایل دارند بیشتر در لحظه‌ی حال حضور داشته باشند.

در تحقیقات مربوط به جریان (Flow) که توسط میهای چیک‌سنت‌میهای ارائه شد، نشان داده شد که افراد زمانی بیشترین لذت را تجربه می‌کنند که در لحظه‌ی حال غرق فعالیتی باشند.

ب) تأثیرات علمی و نورولوژیک

مطالعاتی که توسط دنیل گلمن (Daniel Goleman) و ریچارد دیویدسون در کتاب علم ذهن‌آگاهی (Altered Traits) انجام شده، نشان می‌دهد که تمرکز بر لحظه‌ی حال باعث کاهش استرس و افزایش حس شادی پایدار می‌شود.

اسکن‌های مغزی نشان می‌دهند که تمرکز بر گذشته باعث افزایش فعالیت در آمیگدال (مرکز اضطراب) و تمرکز بر آینده باعث فعال شدن بیش‌ازحد قشر جلویی مغز (Prefrontal Cortex) می‌شود که باعث نگرانی و استرس می‌شود.

۳. نگاه عرفانی و دینی

الف) مولانا و مفهوم حضور در لحظه

مثنوی معنوی و دعوت به رهایی از گذشته و آینده

مولانا در بیت معروفی می‌گوید:
بگذر از آن کِز او نشانی نماند / یاد مکن کِز او زمانی نماند

او در جای دیگری می‌گوید:
ای گذشته یاد تو سودی نداد / حال را دریاب ای نیکو نهاد

دیوان شمس و مفهوم "حال"

در غزل‌های شمس، مولانا به‌کرات بیان می‌کند که عشق در لحظه‌ی حال رخ می‌دهد و ذهن اسیر گذشته و آینده، عشق واقعی را درک نخواهد کرد.

ب) قرآن و حدیث

آیه‌ی ۲۳ سوره‌ی حدید

«لِکَيْلَا تَأْسَوْا عَلَىٰ مَا فَاتَکُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ...»

این آیه تأکید دارد که حسرت خوردن بر گذشته و دلبستگی افراطی به آینده، انسان را از تعادل و آرامش دور می‌کند.

حدیث از امام علی (ع)

امام علی (ع) می‌فرماید: «فرصت‌ها مانند ابرها می‌گذرند، پس از آن‌ها استفاده کنید.» (نهج‌البلاغه، حکمت ۲۱)

این حدیث دعوتی است به زندگی در لحظه‌ی حال و بهره‌بردن از آن.

۴. راهکارهای عملی برای حضور در لحظه‌ی حال

۱. تمرین مدیتیشن و تنفس آگاهانه
۲. شکرگزاری روزانه و ثبت لحظات خوب
۳. کاهش وابستگی به گذشته از طریق پذیرش و رهایی
۴. برنامه‌ریزی برای آینده بدون نگرانی افراطی
۵. انجام فعالیت‌هایی که "جریان" (Flow) ایجاد می‌کنند، مانند موسیقی، نقاشی، و ورزش

و نهایت اینکه

زندگی در لحظه‌ی حال نه‌تنها در فلسفه و عرفان، بلکه در علم روان‌شناسی و نورولوژی نیز اثبات شده که کلید شادی و آرامش است. گذشته تغییری نمی‌کند و آینده نامعلوم است، اما لحظه‌ی حال تنها جایی است که در آن زندگی واقعی رخ می‌دهد.