farshidahmadi.com
آیا دفتر هفتم مثنوی از مولاناست؟ بررسی دقیق و مستند
مسئله‌ی اصالت دفتر هفتم مثنوی یکی از مهم‌ترین و بحث‌برانگیزترین موضوعات در پژوهش‌های مولوی‌شناسی است. برخی معتقدند که این دفتر از مولانا نیست و برخی دیگر آن را بخشی از مثنوی می‌دانند. برای بررسی این موضوع، باید از چند منظر مختلف به آن نگاه کرد:
۱. نسخه‌شناسی و شواهد تاریخی
نسخه‌های کهن مثنوی، فقط شش دفتر دارند و در هیچ‌کدام از نسخه‌های اولیه، دفتر هفتم دیده نمی‌شود.
الف) قدیمی‌ترین نسخه‌های مثنوی
نسخه‌هایی که به قرن هفتم و هشتم هجری (نزدیک به زمان مولانا) برمی‌گردند، همگی فقط شش دفتر دارند.
معروف‌ترین نسخه‌های کهن مثنوی که بررسی شده‌اند:
نسخه‌ی قونیه (مولوی‌خانه)
نسخه‌ی نیکلسون
نسخه‌ی قاضی‌اسماعیل
نسخه‌ی مجلس شورای ملی ایران
نسخه‌ی کتابخانه‌ی بریتانیا
در هیچ‌کدام از این نسخه‌ها نشانی از دفتر هفتم نیست.
ب) سخن خود مولانا در پایان دفتر ششم
مولانا در پایان دفتر ششم، این جمله‌ی مهم را می‌گوید:
"هین سخن پایان رسید و برگ رفت / روز شب شد، وقت خواب و مرگ رفت"
این جمله نشان می‌دهد که مولانا خود مثنوی را در شش دفتر تمام شده می‌دانسته و دیگر قصد ادامه دادن آن را نداشته است.
اگر مولانا تصمیم به سرودن دفتر هفتم داشت، چرا در پایان دفتر ششم این‌طور سخن از پایان ببرد؟
۲. سبک‌شناسی و تفاوت‌های زبانی
برخی از پژوهشگران ادبیات فارسی معتقدند که سبک دفتر هفتم با شش دفتر اصلی تفاوت دارد.
الف) تفاوت در وزن و آهنگ شعری
در شش دفتر اصلی، آهنگ و موسیقی کلام مولانا قوی‌تر و ریتمیک‌تر است، ولی در دفتر هفتم، این ویژگی‌ها کمرنگ‌تر می‌شود.
برخی ابیات دفتر هفتم، وزن عروضی ناموزونی دارند که در اشعار اصلی مولانا کمتر دیده می‌شود.
ب) تفاوت در تصویرسازی و زبان عرفانی
مولانا در شش دفتر مثنوی، از تصاویر قوی، استعاره‌های زنده، و داستان‌های بدیع استفاده می‌کند.
در دفتر هفتم، استعاره‌ها ضعیف‌ترند و برخی مفاهیم به‌شکل توضیحی و نثرگونه بیان شده‌اند.
مولانا معمولاً از تمثیل‌های بدیع و حکایات شگفت‌آور استفاده می‌کند، اما در دفتر هفتم، این ویژگی کمتر دیده می‌شود.
ج) تفاوت در عمق مفاهیم عرفانی
در شش دفتر اصلی، مفاهیم عرفانی بسیار عمیق و چندلایه هستند و خواننده نیاز به تفکر و کشف معانی درونی دارد.
در دفتر هفتم، بیان مفاهیم ساده‌تر و صریح‌تر است و در برخی موارد سطحی‌تر به نظر می‌رسد.
۳. نقش حسام‌الدین چلبی و دیگر شاگردان مولانا
الف) مولانا مثنوی را برای حسام‌الدین چلبی می‌سرود
مولانا مثنوی را به درخواست حسام‌الدین چلبی سرود.
پس از وفات حسام‌الدین در سال ۶۸۳ هجری، دیگر مثنوی ادامه نیافت.
ب) احتمال نگارش دفتر هفتم توسط پیروان مولانا
برخی پژوهشگران معتقدند که دفتر هفتم پس از درگذشت مولانا، توسط شاگردان او، به‌ویژه سلطان ولد (پسر مولانا) یا دیگر مریدان سروده شده است.
این احتمال وجود دارد که شاگردان مولانا برخی از سخنان باقی‌مانده‌ی او را جمع‌آوری کرده و به سبک مثنوی سروده باشند.
۴. دیدگاه پژوهشگران بزرگ
بسیاری از مولوی‌شناسان برجسته دفتر هفتم را منتسب به مولانا نمی‌دانند:
علامه محمدتقی جعفری:
"دفتر هفتم، افزوده‌ای است که بعدها توسط پیروان مولانا ساخته شده است."
دکتر عبدالحسین زرین‌کوب:
"دفتر هفتم، اگرچه از روحیه‌ی مثنوی برخوردار است، اما شواهد نشان می‌دهد که از خود مولانا نیست."
دکتر بدیع‌الزمان فروزانفر:
"در نسخه‌های معتبر، دفتر هفتم نیامده و اصالت آن بسیار مشکوک است."
کریم زمانی (مفسر مثنوی):
"دفتر هفتم را شاگردان مولانا و احتمالاً سلطان ولد سروده است."
۵. پس دفتر هفتم را بخوانیم یا نه؟
حتی اگر دفتر هفتم از مولانا نباشد، باز هم حاوی مطالب ارزشمند عرفانی است.
✅ اگر به دنبال مفاهیم عرفانی و الهام‌گیری هستی، خواندن آن ضرری ندارد.
❌ اما اگر می‌خواهی فقط سخنان ناب خود مولانا را بخوانی، بهتر است به شش دفتر اصلی بسنده کنی.
جمع‌بندی: چرا می‌گویند دفتر هفتم از مولانا نیست؟
۱. در هیچ نسخه‌ی کهن و معتبر دیده نمی‌شود.
۲. مولانا در پایان دفتر ششم، پایان مثنوی را اعلام کرده است.
۳. سبک شعری و زبانی آن با شش دفتر اصلی تفاوت دارد.
4. پس از درگذشت حسام‌الدین چلبی، سرودن مثنوی متوقف شد.
۵. بسیاری از پژوهشگران، آن را سروده‌ی شاگردان مولانا می‌دانند.
نظر تو چیه؟ آیا تا حالا دفتر هفتم رو خونده‌ای؟ به نظرت سبک و زبانش با شش دفتر اصلی فرق داره؟
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
سماع قلم
کشکول ( فرشید احمدی )
(3).jpg?w=60)