نقد تحلیلی-عرفانی فیلم «مست عشق» از منظر تخصصی در حوزه مثنوی معنوی و سینمای عرفانی

فیلم «مست عشق» به کارگردانی حسن فتحی، اثری است که می‌کوشد روایتی سینمایی از پیوند معنوی و تأثیرگذار میان مولانا جلال‌الدین محمد بلخی و شمس‌الدین تبریزی ارائه دهد. با این حال، از منظر یک متخصص مثنوی معنوی و پژوهشگر عرفان اسلامی، اثر مذکور دارای کاستی‌های مفهومی و روایی چشم‌گیری است که موجب شده نتواند درک درستی از عمق و ابعاد تحول روحی مولانا را به تصویر کشد. این نقد به بررسی سه لایه اصلی فیلم می‌پردازد: روایت تاریخی، پردازش شخصیت‌ها، و بازنمایی مفهوم عشق الهی در چارچوب عرفان اسلامی.

۱. روایت تاریخی و وفاداری به منابع اصیل عرفانی

یکی از مهم‌ترین نقدها بر فیلم، روایت غیرمستند و گاه تخیلی آن از دیدار مولانا و شمس است. برخلاف منابع اصیلی چون "مقالات شمس"، "فیه ما فیه" و دفترهای شش‌گانه مثنوی معنوی، فیلم به‌جای تمرکز بر سیر تحولی مولانا از عالم فقه به افق عشق، بیشتر درگیر روابط ملودراماتیک، عناصر عاشقانه‌ی سطحی و صحنه‌پردازی‌های نمایشی شده است. پیوند عمیق و عرفانی میان این دو شخصیت در آثار مولانا نوعی "تولد ثانی" است که با مواجهه با "مراد ازلی" محقق می‌شود؛ مفهومی که در فیلم صرفاً به یک رابطه عاطفی ویژه یا تأثیرگذاری صرف تقلیل یافته است.

۲. شخصیت‌پردازی شمس و مولانا: بحران درک عرفانی از شخصیت‌ها

شمس در متون عرفانی، شخصیتی شورانگیز، سرشار از جذبه، شوکت باطنی، و تجلی‌گر "نور حقیقت" است. در حالی‌که فیلم «مست عشق»، شمس را گاه تا حد یک صوفی شورشی و بی‌انضباط تقلیل می‌دهد که برخوردهایی تند و غیرقابل توجیه دارد. در نتیجه، شخصیت شمس از جایگاه "مربی باطنی" که در مقالات شمس و مثنوی معنوی ترسیم شده، فاصله می‌گیرد. همچنین مولانا در فیلم بیشتر یک فرد متأثر است تا یک سالک عاشقِ در حال فناء فی‌الشمس. سلوک مولانا در مثنوی، سفری است از "علم رسمی" به "عشق قدسی" و در فیلم، این سفر عمیق اغلب به‌صورت سطحی و با کشمکش‌های دراماتیک تصویر می‌شود.

۳. بازنمایی مفهوم عشق: از عشق الهی تا عاشقانه‌های دنیایی

فیلم با عنوان «مست عشق» در پی بازنمایی عشق الهی است؛ اما نتوانسته مرز میان عشق مجازی و عشق حقیقی را که در عرفان اسلامی و آموزه‌های مثنوی حیاتی است، به‌درستی نمایش دهد. عشق در مثنوی، نیرویی است که انسان را از هستی ظاهری به ذات ربانی می‌کشاند. عشقی که در فیلم به نمایش گذاشته می‌شود، بیش از آن‌که تمثیلی از عشق الهی باشد، در بسیاری از سکانس‌ها به عشق بشری یا تحسین صرف دیگری فروکاسته شده است.

۴. زبان، موسیقی و فرم هنری: جلوه‌ای هنری اما نه روحانی

فیلم در استفاده از موسیقی و جلوه‌های بصری قابل‌تحسین عمل کرده و توانسته فضایی سنتی و گاه شاعرانه بیافریند، اما این جلوه‌ها بیشتر در خدمت ایجاد حس‌وحال بصری‌اند تا ارتقاء تجربه عرفانی مخاطب. زبان دیالوگ‌ها نیز در مواردی بیش از حد امروزی و گاه غیرمتناسب با لحن حکمی و تمثیلی مولوی‌وار است.

نتیجه‌گیری

فیلم «مست عشق» علی‌رغم نیت اولیه در روایت یک داستان عرفانی، از منظر تخصصی در حوزه مثنوی معنوی و عرفان اسلامی، در بازنمایی دقیق تحول روحی مولانا و عظمت حضور شمس ناکام مانده است. برای نزدیک‌تر شدن به حقیقت این رابطه روحانی، ضروری است که فیلم‌نامه‌نویسان و کارگردانان به فهمی عمیق‌تر از متون کلاسیک، به‌ویژه مثنوی معنوی و مقالات شمس، دست یابند؛ و به‌جای اقتباس صرف دراماتیک، نگاهی «تجربی» و «شهودی» به مفهوم عشق و سلوک عرفانی در جهان مولانا داشته باشند.

این اثر می‌تواند آغازی باشد برای گفت‌وگویی تازه میان سینما و عرفان؛ اما مشروط بر آن‌که زبان تصویر به ژرفای معنا و شهود برسد، نه صرفاً به زیبایی‌شناسی بیرونی و روایتی داستانی.

نقدی بر فیلم مست عشق

(استاد کریم زمانی و آقای مسعود فراستی )

گالری تصاویر محصول

تصاویر
بیشتر